این مقاله ناظر به رابطه انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی به تعریف اصلاح‌گری پرداخته و با جستجوی سابقه حرکات اصلاح‌گرایانه‌ی اسلامی وجه تمییز نهضت انقلاب اسلامی را با این حرکات مشخص می‌کند. در ادامه با طرح نظریه‌‌ی صدور انقلاب به کم و کیف این نظر پرداخته و در نهایت موفقیت انقلاب اسلامی را در بعد بین المللی بررسی می‌نماید. این مقاله پیش از این در کتاب «مجموعه مقالات کوتاه دانشجویی با موضوع بیداری اسلامی» از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به کوشش مهدی یزدان پناه در سال 1390 منتشر شده است.

انقلاب اسلامی، بزگترین چالش‌ها و پرسش‌ها را در برابر گفتمان غالب بر جای گذاشت و با طرح الگویی دیگر از روش زندگی و تمدن سازی در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و… تمام دنیای اسلام را بیدار نمود و در فعال شدن ادیان و جنبش های مذهبی تاثیر عمیقی گذاشت. حسین التریکی مبارز فعال تونسی در این باره می‌گوید:[1]«امام خمینی سی و چند سال پیش زلزله‌ای در جهان ایجاد کرد که انقلاب‌های امروز منطقه از پس‌لرزه‌های همان زمین لرزه است.»

با بررسی نهضت‌های اصلاح‌گرایانه در عالم اسلام که عمدتاً در قرون 19-20 رخ داد که نمونه‌های برجسته آن در ایران، افغانستان و مصر، نهضت سیدجمال‌الدین اسدآبادی و پیروان شیخ محمدعبده، قاسم امین، رشیدرضا، عبدالرحمن کواکبی، در آسیای مرکزی آثار احمد دانش و در هندوستان تلاش‌های میراحمدخان و محمداقبال محسوب می‌شوند مشخص می‌شود که این نهضت‌ها در تلاش برای رهایی از سلطه نظام لیبرال سرمایه‌داری غرب بودند و تا حدودی برای بیداری مسلمانان و مبارزه با استکبار غرب و رهایی از حالت مطیع بودن، خدمات ارزنده‌ای انجام دادند.

اما انقلاب اسلامی ایران در نیمه دوم قرن 20 در نتیجه تلاش‌های احیاگرانه آیت الله خمینی و سایر روحانیون، تاثیر به سزایی در تحول نه تنها دیدگاه مسلمانان بلکه کل بشر نسبت به نقش اجتماعی و سیاسی اسلام و از این طریق نقش همه ادیان داشت. این انقلاب نشان داد که امکانات نظری و عملی اسلام هنوز تمام نشده است، بلکه گنجی است که باید از آن استخراج کرد . این انقلاب ثابت نمود که اسلام دین تمام زمان‌ها و تمام مکان‌ها است.

مهم‌ترین تفاوت نهضت امام خمینی با سایر انقلاب‌های رخ داده در قبل از آن نفوذ فراوان انقلاب و آرمان‌های آن در بین اقشار مختلف مردم و بیدارگری ایشان بود. حضرت امام از یک سو با مرتجعین و نیروهای متحجر و از سویی با لیبرال‌ها و سردمداران و طرفداران نظام سرمایه داری غرب و از دیگر سو با مدعیان کمونیسم در مبارزه فکری و عملی بود و همزمان به طرح مباحث بیدارگر در میان مردم می‌پرداخت.

همچنین بازخوانی مفاهیم کلیدی اسلام- اصول عدل، ولایت فقیه، امامت و رهبری- با لحاظ مقتضیات زمان که منجر به دمیدن روح و مضمونی تازه در عبارات آشنای قرآنی چون طاغوت، مستضعفین، محرومین، حزب الله، جنود، شیاطین، قیام لله، جهاد و… یکی از موفقیت‌های امام در مردمی شدن دعوت ایشان – هم چنان که محمدحسین هیکل[2] تاکید داشت- بود.

اصلاح مسلمین و نه اسلام

«اصلاح شعور و تجدید تفکر دینی از دیدگاه امام خمینی به معنی اصلاح اسلام یا موافق نمودن آن با زمان نیست و اجمالاً شامل موارد زیر است:

الف) اصلاح تفکر و اندیشه به اصطلاح معمول فلسفی ما، شعور دینی، پالایش شعور مسلمین از خرافات و تعصبات، آلایش ها و آمیزش ها، بدعت های مضر و آن روحیه و برداشتی که دشمنان اسلام و استعمارگران با گذشت زمان در اذهان مردم جای کرده اند.

ب) احیای افکار اجتماعی و سیاسی اسلام و بیان شیوا و روان احکام اسلامی

ج) بازنگری ادبیات غیرمستند اسلامی از تفاسیر و تاویل ها، مقایسه و بررسی آن ها با منابع اصلی اسلام، تفسیر و تاویل تازه منابع و مواخذ.

د) بیرون کشیدن مسلمانان از حالت تنبلی، کرختی، خودناباوری و باور نداشتن امکانات اسلام برای حل مسایل قرن معاصر.

ه) اصلاح فلسفه سوگواری و عزاداری، علی الخصوص عزای حسینی، به هم پیوستن امور دنیوی و اخروی، شناخت ابعاد تازه تعلیمات قرآن و اسلامکه برای گذشتگان به خاطر مقتضای شرایط و زمان مقدور نبود.

تحول درالهیات و اصول چه در شریعت و چه در فقه

نکته ای که می توان جهت اصلاح شعور دینی بر آن تاکید کرد، این است که ما باید در قرآن و احادیث پیامبر به دنبال مسایلی باشیم که مطابق با وضع و شعور امروز جامعه باشد.

البته این بدان معنی نیست که مانند تجدد خواهان- مدرنیست‌های عرب در پایان قرن 19 و اوایل قرن 20- با هدف مطابق سازی اسلام و قرآن با ابتکارات علمی و به خاطر سازگار ساختن نیازهای طبقه حاکمه دست به تقلب زد. نه، هرگز! اسلام و قرآن به جعل و ساخته کاری نیاز ندارند، بلکه در آن‌ها گنج‌هایی نهفته است که همه ارزش آن را درک نکرده‌اند.» (شیرزاد عبدالله زاده(متفکر تاجیک)،1387، 2-22)

انقلاب، صادر کردنی است

با پیروزی انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی رسالت مهم صدور انقلاب را وظیفه مهمی برای نظام جمهوری اسلامی قلمداد کرد و فرمود: «مسئولان ما باید بدانند که انقلاب ما محدود به ایران نیست. انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچم داری حضرت حجت-ارواحنا فداه- است و مسایل اقتصادی و مادی اگر لحظه ای مسئولین را از وظیفه ای که بر عهده دارند منصرف کند، خطری بزرگ و خیانتی سهمگین را به دنبال دارد. باید دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی وتوان خود را در اداره هرچه بهتر مردم بنماید ولی این بدان معنا نیست که آن ها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منصرف کند.» (سیدروح الله موسوی خمینی(امام)، 1387 ، 11، 327)

جهانی بودن انقلاب اسلامی از همان ابتدا در بیانات رهبری و شعارهای مردمی نمودار بود. به طوری که امام خمینی می‌فرمود: «اسلام آمده است تا تمام ملل دنیا را… با هم متحد کند و یک امت بزرگ به نام امت اسلام در دنیا برقرار کند، تا کسانی که می خواهند سلطه بر این دولت های اسلامی و مراکز اسلام پیدا کنند، نتوانند…».(سیدروح الله موسوی خمینی(امام)، 1387 ، 13، 443)

این نگرش فراملیتی و جهانی اسلام است که در آن هر مسلمانی را نسبت به حقوق و کمک خواهی مسلمانی دیگر مسئول می داند.

این نگرش انسانی و ارزشی اسلام باعث می شود که حقوق غیر مسلمان هم تا آن جا اهمیت یابد که مرگ مسلمان از شنیدن خبر خلخال کشیدن از پای زن یهودی جایز شمرده می شود. امام خمینی می فرماید: «ما اعلام میکنیم که جمهوری اسلامی ایران برای همیشه حامی و پناهگاه مسلمانان و آزادگان جهان است و کشور ایران به عنوان یک دژ نظامی و آسیب ناپذیر، نیاز سربازان اسلام را تامین و آنان را به مبانی عقیدتی و تربیتی اسلام و همچنین به اصول و روش های مبارزه علیه نظام های کفر و شرک آشنا می سازد.» (سیدروح الله موسوی خمینی(امام)، 1387 ، 21، 74-100)

طبیعتا این نگاه در معارضت با اندیشه‌های ملی‌گرایانه و ناسیونالیستی است که در عالم اسلام و به ویژه در اواخر قرن نوزدهم و بیستم در میان مسلمین رواج یافت و عزت و شکوه تمدن اسلامی را لگدمال ساخت.

اما چرا باید انقلاب را صادر کرد:

1- ایدئولوژی نظام اسلامی، جهانی است.امام می فرمود: «ما که نهضت کردیم، برای اسلام نهضت کردیم. نهضت برای اسلام نمی تواند محصور باشد در یک کشور، نمی تواند محصور باشد در حتیکشورهای اسلامی… پیغمبر اکرم اهل عربستان است. لکن دعوتش… محصور نبوده به عربستان، دعوتش مال همه عالم است.» (سید روح الله موسوی خمینی، 1374، صفحه 25)

این نگاه صراحتا در قانون اساسی ذکر شده است: «جمهوری اسلامی، سعادت انسان در کل جامعه بشری را آرمان خود می داند و استقلال، آزادی، و حکومت حق و عدل را حق همه مردم جهان می شناسد، بنابراین در عین خودداری کامل از هرگونه دخالت در امور داخلی ملت های دیگر، از مبارزه حق طلبانه مستضعفان در برابر ستمگران در هر نقطه از جهان حمایت می کند.» (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل 154)

2- از نظر امام یکی از مهمترین شیوه های دفاع از انقلاب اسلامی، صدور آن به کشورهای دیگر است، زیرا محدود بودن آن در خاک ایران، به دشمنان انقلاب فرصت می دهد تا به راحتی آن را سرکوب یا مهار کنند. بنابراین صدور انقلاب هم یک تکلیف است و هم تاکتیکی تهاجمی بر دشمنان انقلاب.

«ما باید در صدور انقلابمان به جهان کوشش کنیم… زیرا اسلام بین کشورهای مسلمان فرقی قائل نمی باشد و پشتیبان تمام مستضعفین جهان است. از طرفی، تمام قدرت ها و ابرقدرت ها کمر به نابودیشان بسته اند و اگر ما در بسته بمانیم، قطعا با شکست مواجه خواهیم شد.»(روح الله موسوی خمینی، 1374،35)

همچنین نقشبازدارندگی صدور انقلابدر برابر احتمال حمله نظامی یا افزایش فشارهای اقتصادی و سیاسی از سوی دشمنان نظام اسلامی نیز کتمان ناپذیر است.

3- دشمن اصلی نظام جمهوری اسلامی ابرقدرت ها و جهان خواران شیطانی، آمریکا و اسراییل اند و حکومت های منطقه عمال دست نشانده آن ها میباشند، با پیروزیانقلاب اسلامی دشمنی‌ها علیه این نظام نوپا بیشتر و بیشتر شد و تنها راه رهایی از توطئه های آن ها تشکیل جبهه جهانی مستضعفین و بسیج جهانی مردم است.

اینک انقلاب در جان جهان

با استناد به یکی از اصلی ترین شعارهای انقلاب اسلامی «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» و پیمایش راه رفته توسط انقلاب اسلامی، استقلال این نهضت در روش و استراتژی کاملا قابل استنباط است. پیروزی این انقلاب در حالی که مورد حمایت هیچ یک از ابرقدرت ها و بازیگران اصلی نظام دو قطبی نبود و در عین حال حکومت مورد معارضه انقلاب، یعنی حکومت پهلوی، تحت حمایت شدید کشورهای دو قطب بزرگ جهانی مانند اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری خلق چین، ایالات متحده آمریکا و انگلیس قرار داشت، یکی از مهمترین لوازم برای فهم استقلال و مبارزه طلبی این انقلاب در برابر مستکبرین شرق و غرب است.

بنا به گفته امام خمینی:«این انقلاب اسلامی یک انقلاب عادی نیست و متکی به هیچ یک از دو قطب شرق یا غرب نمیباشد. از این جهت ویژگی های خاص خود را داشته و دارد و با پیمودن صراط مستقیم لا شرقیه و لا غربیه در مقابل دو قطب ایستاده است و از هیچ یک از قدرت های افسانه ای نهراسیده است که همین موجب پیروزی های معجزه آسایی گردید.»»(سیدروح الله موسوی خمینی(امام)، 1387، 19، 5) بعد از فروپاشی کمونیسم و طرح نظام تک قطبی، انقلاب اسلامی همچنان بر هم زننده نظم تبعیض آلود و ظالمانه نظام جهانی بود.

انقلاب اسلامی نه تنها در بعد ملی که در فضای جهانی نیز طراح نظام دیگری بود مبتنی بر هستی شناسی و جهان بینی ویژه خود که از مکتب اسلام سرچشمه می گیرد.انقلاب اسلامی نه تنها نظریات حاکم بر روابط بین الملل موجود را که نشات گرفته از نظرات ماکیاول، هابس و هانس مورگنتا بوده و حق را با زور می دانند مردود دانسته بلکه بر این اعتقاد و نظریه حرکت میکند که: «سلامت و صلح جهان بسته به انقراض مستکبرین است و تا این سلطه طلبان بی فرهنگ در زمین هستند مستضعفین به ارث خود که خدای تعالی به ان ها عنایت فرموده نمی رسند، حکومت پابرهنگان حق است. »»(سیدروح الله موسوی خمینی(امام)، 1387، 7، 144)

و اما ویژگی‌های نظام مطلوب جهانی از دید امام خمینی:

1-برخلاف نظریه کمونیستی جبر تاریخ، به اعتقاد امام ملت های مستضعف تنها با بیداری و آگاهی یافتن به حقوق حقه خود و قیام علیه مستکبرین به پیروزی خواهند رسید.

2- پیروزی قطعی مستضعفین در صورت آگاهی و قیام عملی ایشان حاصل خواهد شد.

3- حفظ سلامت و بقای صلح جهانی با موازنه قوا اتفاق نخواهد افتاد بلکه تنها در گرو نابودی و شکست قدرت های استکباری است.

4- مستضعفین، تنها مسلمین و یا کشورهای جهان سوم نیستند، بلکه همه توده های تحت ستم و تحت سلطه استکبارند، حتی آنانی که تحت حاکمیت دول مستکبر شرق و غربند، بنابر این هیچ یک از عوامل جغرافیایی، فرهنگی و تقسیم بندی های دولت- ملت نمی تواند بیانگر مرزبندی میان مستضعفین و مستکبرین باشد. با این ترتیب نظریه برخورد تمدن ها و یا برخورد فرهنگ ها و یا حتی قطب بندی های جهانی چیزی جز در راستای تداوم سلطه مستکبرین و یا رقابت و تضاد مستکبرین در راستای تقسیم غنایم، استثمار و استضعاف ملت ها نیست.

5- ایجاد نظامی بر پایه بازگشت به دین و حاکمیت خداوند و زندگی سعادتمندانه د رپرتو تقوا، نظم اخلاقی و باورهای معنوی و الهی

بررسی موردی و رصد تاثیرگذاری انقلاب اسلامی در بعد بین المللی:

همزمان با رویداد انقلاب اسلامی همه کشورهای منطقه به جز عراق دارای نظام پادشاهی اند و تحت سیطره و نفوذ آمریکا و انگلیس. ترس از قانون دومینو در جان حکام عرب رسوخ کرده و این انقلاب با ویژگی های منحصر به فردش همانند نفرت از هر دو ابرقدرت به ظاهر متضاد موجود، شدت بی سابقه حضور مردم در صحنه های گوناگون، الهام پذیری از مذهب، ا زنفوذ و توان جذب فراوانی در میان مردم کشورهای منطقه بهره می برد.

برای این که تاثیرات این انقلاب در بعد جهانی ملموس تر مشاهده شود به اختصار به برخی از مهمترین این اثرات به تفکیک منطقه؛ فهرست وار؛ اشاره می شود:

عراق: بیعت جوانان و مومنان عراقی با آیت الله سیدمحمدباقر صدر و قراردادن امکانات خود در اختیار ایشان برای برپایی حکومتی قائم بر ولایت فقیه و احکام اسلامی و حمایت حزب الدعوه، جماعه العلما و طالب الاعوان(شاخه نظامی حزب الدعوه) از این حرکت مردم، بعد ازاعدام شهید آیت الله سید محمدباقر صدر و خواهرشان به دست نیروهای بعثی آغاز رهبریآیت الله سیدمحمدباقر حکیم، تشکیل مجلس اعلای انقلاب، افزایش خشونت ها علیه شیعیان توسط حکومت و رژِیم بعث واعدام ها و در نتیجه مهاجرت های اجباری شیعیان به ایران و حضور مستقیم در کشور انقلابی،وقوع 11 سپتامبر و سقوط صدام و مهیا شدن شرایط بیش از پیش برای گسترش و نفوذ اندیشه جمهوری اسلامی در عراق.

عربستان: ناآرامی های منطقه شرقیه، اشغال خونین مسجد الحرام، توطئه نافرجام برای سرنگونی هواپیمای فهد، و انفجار بمب در ریاض و جده، شورش های مکه مکرمه . منطقه شرقیه و…اما مهم ترین نکته درباره عربستان بحث حج به عنوان عامل مهم و جدی صدور انقلاب است. امام خمینی(ره) در سالگرد کشتار خونین بیش از چهارصد زائر ایرانی پیامی را به همه مسلمین جهان مخابره کردند و نسبت به غفلت از نقش اساسی حج در رساندن پیام اسلام ناب به کشورهای اسلامی هشدار دادند.

مردم عربستان علیرغم ان که مردمی محروم، بی سواد و دورمانده از فرهنگ و تمدند و هیچ گونه مشارکت سیاسی در کشور خود ندارند اما بادیدن پیروزی مردم ایران بارقه های امید در دلشان شعله ور شد و برای اولین بار در 20 نوامبر 1979 عده ای از این ناراضیان مسجد اعظم مکه را تسخیر کردندکه به دنبال آن موجی از نا آرامی ها سراسر خلیج فارس را در بر گرفت.

قدم بزرگی که روحانیت شیعه در طول انقلاب برداشته بود و با تکیه بر قدرت مساجد، قویتیرین قدرت منطقه را شکست داده بود و مقاومت خستگی ناپذیر انقلابیون مسلمان ایرانی در برابر فشارهای خارجی و مبارزه افتخار آمیز و عزتمندانه آن ها در برابر آمریکا بدون غلتیدن به دامن شوروی مردم عربستان را به این باور رساند که اسلام واقعی همان است که ایران می گوید و نه آن چیزی که رژیم وابسته به ال سعود ادعا می کند.

علیرغم اختناق شدید و مجازات های سنگین برای هر گونه فعالیت سیاسی و یا حزبی در این کشور جنبش های متعددی در عربستان از جوانان شیعی و سنی مسلمان گرفته تا گروه های روشنفکر و و چپ گرا، از اخوانی هاتا سوسیالیست ها شکل گرفت. تشکیلات سازمان انقلاب اسلامی جزیره العرب، حزب الله حجاز، حزب الدعوه المحتسبه(اخوانی های جدید) از احزاب نزدیک به جمهوری اسلامی ایران هستند. امروز فعالیت بیشتری از این احزاب علیه سیستم وهابی آل سعود شاهد هستیم.

بحرین: حمل پلاکارد در حمایت از انقلاب اسلامی، ارتباط سازمان آزادی بخش بحرین با مردم مسلمان و انقلابی ایران، تظاهرات روز قدس، توطئه هایی علیه رژیم آل خلیفه، تظاهرات در محکوم کردن بازداشت هادی مدرسی و اعدام شهید صدر در عراق، در سال‌های قبل و تظاهرات های متعدد شیعیان علیه نظام آل خلیفه که منجر به حمله نیروهای آل سعود و آل خلیفه به مردم مظلوم بحرین و تجاوزات آشکار به زنان و شکنجه ها و دستگیری ها و اعدام هاو… در سال ‌های اخیر شده است.

اردن: فعالیت اخوان المسلمین، اعتراضات مردمی علیه حکومت ملک عبدالله و… ،

لبنان: بارزترین تاثیر انقلاب اسلامی بر دولت و ملت لبنان قابل بررسی است. ظهور و تشکیل حزب الله لبنان به عنوان نزدیک ترین گروه شیعی به انقلاب اسلامیدر خارج از مرزهای جمهوری اسلامی، ایجاد جنبش توحید اسلامی در طرابلس و حتی سازمان های انقلابی فلسطین و… و مهم تر از همه ساختن ساختاری نیرومند و قدرتمند و رقم زننده تحولات داخلی و خارجی از مردمی مستضعف و محروم در لبنان و همچنین شکست سخت اسراییل از حزب الله لبنان، رقم زننده تحولاتی بزگ در منطقه است و….

فلسطین: یکی از مهمترین آرمان ها و شعارهای انقلاب اسلامی دفاع از مظلوم و در راس آن آرمان فلسطین و محو اسراییل بوده است، تبدیل مسئله فلسطین از یک مسئله قومی و عربی به یک مسئله اسلامی، قرار دادن روزی به نام روز قدس و قطع رابطه کامل ایران با اسراییلاز جمله اقدامات اصلی رهبران انقلاب اسلامی در این زمینه بوده، انقلاب اسلامی تاثیر عمیقی در زمینه بازگشت به آموزه های دینی وامیدوار شدن به توانایی های خود داشته است.همچنین الگو قرار دادن نظام اسلامی توسط مبارزان فلسطینی، قرار دادن مسجد به عنوان پایگاه اصلی مبارزهبا دشمنان، سامان دادن وحدت بر محور اسلام و شکل گیری گروه های جهادی چون حماس و جهاد اسلامی، گسترش انتفاضه و . از سایر آثار قابل ذکر است.

مصر، لیبی، تونس: کشورهایی که به وضوح تاثیرات انقلاب اسلامی بر ایشان را می‌توان مشاهده کرد که در نهایت به مبارزه برای رهایی از دیکتاتوری حاکمان عمال آمریکا و ضد دین انجامید. و همه مستضعفین جهان، چشم انتظار سرنوشت انقلاب در این کشورها هستند و… .

در سایر کشورها و نواحی منطقه نیز چون آسیای مرکزی، قفقاز، ترکیه، پاکستان، افغانستان،مالزی، فیلیپین و … آثار بیداری اسلامی قابل مشاهده است.

امروزه صدای عدالت‌خواه و ضداستکباری انقلاب اسلامی به آنسوی قاره ها نیز رسیده و در آمریکای لاتین و یا سایر جوامع غیر اسلامی منجر به طرح نظریه الهیات رهایی بخش و رهبری نهضت های آزادی بخش با این ایده شده است.

امروز روز بازگشت دوباره دین به عرصه زندگی و محو آثار استکبارربین‌الملل است و دین، تنظیم‌کننده نظام جدید جهانی خواهد شد. انشاالله

فهرست منابع و مواخذ (به ترتیب حروف الفبا):

1- اسپوزیتو، جان.ال(1388)، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، محسن مدیر شانه چی، تهران، انتشارات باز(مرکز بازشناسی اسلام و ایران)، چاپ سوم

2- الغنوشی، راشد(1377)، حرکت امام خمینی و تجدید حیات اسلام، سیدهادی خسروشاهی، تهران، موسسه اطلاعات، چاپ دوم

3- پوراحمدی، حسین(1386)، انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران در بازتاب فرآیند جهانی شدن«همسویی، تقابل یا تعامل»، تهران، چاپ و نشر عروج(وابسته به موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره))، چاپ اول

4- حسینی زاده، محمدعلی، حقیقت، سیدصادق، فراتی، عبدالوهاب، مرندی، محمدرضا، ملکوتیان، مصطفی (1386)، انقلاب اسلامی ایران، قم، دفترنشر معارف، چاپ اول

5- حسینی فر، رضا(1388)، امام خمینی و بیداری اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول

6- رسولیان، قهار(1387)، رسول بیداری شرق(مجموعه مقالات دانشمندان تاجیک درباره امام خمینی(ره))، شاه منصور خواجه اف، تهران، دفتر برنامه ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی وزارت علوم با همکاری پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ اول

7- خمینی، روح الله(امام)(1378)، صحیفه امام خمینی(ره)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، جلد7، 11، 13، 19 و 21

8- خمینی، سید روح الله(1374)، صدور انقلاب از دیدگاه امام خمینی(تبیان)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)،، چاپ اول، دفتر ششم

9- غفوری سبزواری، صادق(1382)، حزب الله لبنان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول

10- کریمیان، محمدباقر(1387)، امام خمینی(ره) و بیداری اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، چاپ اول

11- محمدی، منوچهر(1385)، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران،سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول

12- ولایتی، علی اکبر(1384)، ایران و تحولات فلسطین(1357- 1317 ش/ 1979- 1939 م)، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ سوم

________________________________________

[1]نقل در جمع دانشجویان دانشگاه تهران/ بعد از برنامه نقشه های نیل تا فرات را آب برده است/ 31 فروردین ماه 1389/ تالار شیخ انصاری دانشکده حقوق دانشگاه تهران

[2] قهار رسولیان، 1389، صفحه 9

فاطمه دلاوری پاریزی

.html">منبع: تریبون مستضعفین