«شرکت اسلامیه» نمونه موفق اقتصاد مقاومتی در تاریخ معاصر ایران/ پیمان رهبری حق

در دوران قاجاریه اقتصاد ایران از وضعیت مطلوبی برخوردار نبود. اقتصاد ملی در رکود كم‌سابقه ای قرار داشت و سیل محصولات خارجی در بازار ایران روان بود. ایران که خود زمانی صادر کننده منسوجات با کیفیت خصوصا پارچه های ابریشمی بود به وارد کنننده منسوجات تبدیل شده بود. اوژن فلاندن باستان شناس فرانسوی در بازدیدی از اصفهان در ۱۸۴۰ می‏نویسد: «از کارخانجات نساجی و اسلحه‏‌سازی و زربفت و مخمل‏ ایران که روزگاری محصولات آن به تمام مشرق زمین صادر می‏شد، خبری‏ نیست و همه نابود شده‏ اند. محصولات ایران از بین رفته و بویژه همجواری با انگلستان نتیجه شومی بخشیده‌ است.

زیرا مقدار زیادی محصول را به بهایی‏ بسیار نازلتر از آنچه در خود ایران ساخته می‏شود در بازارهای ایران بفروش‏ می‏رسانند.» همچنین جرج کرزن سیاست‌مدار انگلیسی در "کتاب ایران و قضیه ایران" می نویسد: «گذشته از اشیاء تجملی غربی‏ که طبقات بالا به آن معتاد شده‏اند، پوشاک همه طبقات جامعه، از مردان گرفته تا زنان، جملگی از غرب وارد می‏شود. ابریشم، ساتن و ماهوت برای طبقات‏ اعیان و قماش نخی و پنبه‏ای برای همه طبقات. لباس یک روستائی ساده از منچستر یا مسکو می‏آید و نیلی را که همسر او بکار می‏برد از بمبئی وارد می‏شود. در واقع از بالاترین تا پایین ترین مراتب اجتماعی بطور قطع وابسته و متکی به کالاهای غربی شده‏اند.»

علماء و روحانیون با درک خطر از بین رفتن اقتصاد ملی و استقلال سیاسی کشور با کمک تجار و بازرگانان معتمد دست به اقدامات عملی زدند که از این اقدامات می توان به تاسیس "شرکت اسلامیه" اشاره کرد. آقا نجفی اصفهانی به همراه و با کمک برادر خود آقا نورالله و میرزا ابوالقاسم زنجانی به همراهي بازرگانانی همچون حسین آقا امین الضرب اصفهانی، محمد حسین کازرونی، سلیمان خان رکن الملک شیرازی، کاکو حسین کازرونی و ملک التجار در سال 1316 ه.ق/1898 م. شرکت اسلامیه را با هدف تأمین منسوجات مورد نیاز مردم ایران و مقابله با وابستگی به خارج تاسیس کرد. ریاست این شرکت به عهده حاجی محمد حسین کازرونی بود که سابقه و تجربه اداره شرکت مسعودیه را دارا بود و چهار تن از بازرگانان اصفهان به عنوان وکلا و امنای اداره مرکزی اصفهان برگزیده شدند.

آقا نجفی اصفهانی از موسسین شرکت اسلامیه

این شرکت به صورت سهامی عام اداره می شد. سرمايه شركت 150هزار تومان بود كه به 15هزار سهم 10توماني تقسيم شده و به سهامداران فروخته شده بود. شرکت به سرعت با استقبال گسترده مردم در خرید سهام و همچنبن محصولات خود مواجه شد و به تدریج شعبه‌هایی در بسیاری شهرها و همینطور در خارج از ایران ایجاد کرد. محل اصلی شرکت در اصفهان بود ولی شعبه هایی در شهرهای تهران، شیراز، بوشهر، مشهد، تبریز و حتی نمایندگی هایی را در خارج از کشور (لندن، کلکته، بمبئی، قاهره، استانبول، بغداد، مسکو و بادکوبه) تاسیس نمود. این شرکت ملی هسته اولیه کارخانجات بزرگ به سبک نوین در اصفهان و سایر شهرها شد و تا حدود زیادی احتیاجات ایران را به کشورهای خارجی محدود کرد.

موسسان اهداف شرکت در اساس نامه آن این گونه تبیین کردند:

1. دسترسي به سود بيشتر اقتصادي از طريق راه‏اندازي شركت

2. خروج از ذلت احتياج به امتعه خارجي

3. تثبيت و تقويت هرچه بيشتر تجارت داخله در برابر تجارت خارجه

4. جلوگيري از خروج ثروت داخلي به خارج از كشور در مقابل ورود كالاهاي مصرفي

5. جلوگيري از مهاجرت نسل‏هاي آينده به خارج از كشور براي مزدوري و كارگري نزد بيگانگان و ايجاد اشتغال براي جوانان ايراني

6. تسهيل در امر معيشت مردم به علت ارزان‏تر بودن منسوجات و مأكولات داخلي نسبت نوع خارجي آنها

7. ارائه الگويي تجاري براي آينده ملت و دولت.

8. ايجاد يك شركت براي حمايت از مشاغل داخلي.

9. نظام بخشيدن به رشته گسيخته تجارت داخله ايران.

10. آبادي وطن و شكوفايي و رونق صنايع

11. رهايي از مصرف‌گرايي و استفاده از كالاهاي خارجي

12. ايجاد راه‌هاي شوسه و آهن براي سهولت در حمل و نقل

13. جلوگيري از احتكار و بازار سياه

در ماده بیست و یک اساسنامه شرکت آمده بود: «این شرکت به کلی از دادوستد متاع خارجه ممنوع است. فقط هم خود را صرف ترقی متاع داخله و آوردن چرخ اسباب و کارخانه مفیده خواهد نمود و حمل متاع داخله را به خارجه بر حسب اقتضاء و به موقع خود در کشیدن راه شوسه و آهن اقدام خواهد کرد.» و همچنین در ماده بیست و چهارم آن آمده‌است که «تمام اجزاء از رییس و مرئوس و امنای شرکت حسب‌الشرط مجبورند لباس خود را از منسوجات و متاع داخله مصرف رسانند.»

به مناسبت تأسیس شرکت اسلامیه جشن بزرگی در کاشان برپا گردید و شرکت اسلامیه در اعلامیه ای اعلام نمود: «الحمدلله به برکت این (شرکت) جمعی کثیر در ایران خصوصاً در اصفهان زیاده از هزار نفر کاسب صاحب شغل و نان شده‌اند و در این اوقات قدری از امتعه و اقمشه و منسوجات لطیفه و ملبوسات طیبه نفیسه به این شهر کاشان فرستاده‌اند و جناب ... آقای حاجی سید نصرالله مجتهد سلمه‌الله محض خدمت به شریعت و حفظ اسلام و اسلامیان در صبح یکشنبه هفدهم ربیع المولود نبوی (1318) ... در خانه خود انعقاد مجلس جشن می‌فرمایند.. »

آقا نور الله نجفی اصفهانی از دیگر موسسین شرکت اسلامیه

شرکت اسلامیه علاوه در زمینه منسوجات انديشه‌ بهبود وضع‌ اقتصاد و استقلال‌ در زمينه‌هاي‌ گوناگون‌ دیگری همچون‌ احداث‌ صنايع‌ ملي‌ و کارخانجات‌ و گرفتن‌ امتياز از دولت‌ براي‌ توسعه عمران‌ کشور در سر می پروراند و به‌ ميدان هاي‌ جديد فعاليت‌ ترغيب‌ مي‌شد. دراين‌ باره به‌ نقل‌ از يکي‌ از مطبوعات‌ آن‌ زمان‌ مي‌خوانيم‌ که‌: «... به‌ موجبي‌ که‌ اطلاع‌ حاصل‌ نموده‌ايم‌، شرکت‌ اسلاميه‌ اصفهان‌ درصدد حصول‌ امتياز ساختن‌ راه‌آهن‌ محوطه‌ اصفهان‌ از اولياي‌ امور جمهور شده‌اند، که‌ راه‌آهن‌ ساخته‌ واژگون‌ حرکت‌ کند. و يقين‌ است‌ که‌ دولت‌ عليّه‌ در ادعاي‌ اين‌ امتياز هيچگونه‌ تأمّل‌ نخواهد فرمود. بعضي‌ از دانشمندان‌ سه‌ سال‌ است‌ که‌ اين‌ خيال‌ را داشتند. اين‌ ايّام‌ انشاءالله به‌ توسط‌ شرکت‌ اسلاميه‌ از قوّه‌ به‌ فعل‌ رسيده‌، ملت‌ و دولت‌ را فايده‌ کلي‌ حاصل‌ خواهد شد.

شرکت‌ اسلاميه‌  اصفهان‌ روز به‌ روز در ترقي‌ است‌. اهالي‌ اصفهان‌ گويا از خواب‌ بيدار شده‌ باشند، و علت‌ بيداري‌ تمام‌ اهل‌ ايران‌ شوند. کمپاني‌ ديگر نيز موسوم‌ به‌  محموديّه‌  داير شده‌. اميد است‌ عمّا قريب‌ صدها کمپاني‌ در اصفهان‌ داير شود، و رفع‌ احتياجات‌ مليّه‌ از خارجه‌ شود. از جانب‌ انجمن‌ معارف‌ طهران‌ در صدد افتتاح‌ مدارس‌ در اصفهان‌ نيز مي‌باشند. انشاءالله عمّاقريب‌ مدارس‌ مليّه‌ نيز افتتاح‌ خواهد شد. کم‌ کم‌ رفع‌ تمام‌ نقايص‌ ملت‌ خواهد گرديد. اينها را از اثر کلمات‌ علماي‌ اعلام‌ بايد دانست‌. انشاءالله زياده‌ بر اين‌ اثر خواهد بخشيد.» همچنین این شرکت به فعالیت صرافی نیز اشتغال داشت.

مراجع بزرگ شيعه نیز به حمايت عملى از این شرکت برخاستند. حاج آقا نورالله و دیگر علما تمام لباس های خود را از پارچه های ایرانی تهیه می کردند. هشت تن از مراجع تقلید و علمای بزرگ به نام های آیة الله آخوند خراسانی ، آیت الله سیداسماعیل بن سیدصدرالدین عاملی ، آیت الله حاج میرزا حسین نوری، آیت الله حاج میرزا خلیل ، آیت الله سیدمحمد کاظم یزدی ، آیت الله محمد غروی شربیانی ، آیت الله محمدحسین مامقانی و آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی ، پشتیبانی خود را از ایجاد این شرکت اعلام کردند.

 آخوند خراساني به حمایت از این شرکت می پردازد و در نامه ای به مظفرالدين‌شاه می نویسد: «چه بسيار شايسته است كه اعليحضرت شاهنشاه اسلاميان‌پناه، بذل مراحم ملوكانه در مشيت اين شركت اسلاميه كه خشنودي حضرت امام عصر ــ ارواح‌العالمين له الفداء ــ و ترويج ملت بيضاء و تقويت دولت عظمي... است، خواهند فرمود، خود آن وجود اقدس در لبس‌البسه مصنوعه اسلاميه مقدم و به صدور امر ملوكانه در مساعدت اين مطلب مهم وزراي عظام و اولياي فخام دولت ابدمدت را مفتخر فرمايند. و بر عموم رعايا و قاطبه مسلمين لازم است به مقتضاي ”الناس علي دين ملوكهم تأسي و متابعت نمايند و خلع لباس ذلت را از خود بلبس لباس عزت البسه اسلاميه صاحب شرع را خوشنود دارند (كهن جامه خويش پيراستن/ به از جامه عاريت خواستن.» در روزنامه ثریا آمده است که وقتی پارچه های شرکت اسلامیه وارد نجف می شود، مراجع و علما جمع می شوند و لباس ساخت دست مسلمان ها را می پوشند و می گویند ما به این لباس داخلی افتخار می کنیم.

حاجی محمد حسین کازرونی رئیس شرکت اسلامیه

عملکرد مالي‌ شرکت‌ نيز در سالهاي‌ اوليه‌ نشان‌ داد که‌ ارزش‌ سهام‌ افزایش یافته و‌ مقدار زیادی سود نصيب‌ سهامداران‌ شده‌ است‌. روزنامه ثریا در این باره می نویسد: «... معلوم‌ و محقق‌ شده‌ است‌، که‌ در اين‌ مدت‌ قليله‌ اين‌ شرکت‌ سود معتنابه‌ و منفعت‌ قابلي‌ به‌ شرکاء بخشيده‌ است‌. بنابراين‌ هر کس‌ از تبعه ايران‌ که‌ در آن‌ مملکت‌ ميل‌ به‌ دخول‌ در اين‌ شرکت‌ مقدسه‌ داشته‌ باشد، البته‌ پس‌ از آگاهي‌ از اين‌ مراتب‌ به‌ هر ميزان‌ و هر چند سهم‌ طالب‌ شرکت‌ باشد، ممکن‌ خواهد بود به‌ توسط‌ جناب‌ اجل‌ عالي‌ بليط‌ اسهام‌ براي‌ ايشان‌ از اداره‌ شرکت‌ محترمه‌ ]به‌ خارج‌[ فرستاده‌ خواهد شد.»

تاسیس این شرکت واکنش ها و بازتاب های زیادی را دربرداشته است. فعالیت‌های اقتصادی شرکت اسلامیه موجب نگرانی انگلیسی‌ها شد و وزیر مختار انگلستان در نامه ای به امین السلطان حاکم اصفهان از بازگشت آقا نجفی به اصفهان شاکی است و معتقد است که حضور او در این شهر با توسعه شرکت های خارجی در این شهر منافات دارد و این ترس هم بی مورد نبود زیرا در گزارشی که چارلز مارلینگ به میرزا حسن خان مشیرولدوله وزیر امور خارجه ایران می نویسد، از دخالت علما در امور اقتصادی شکایت کرده و می نویسد: «علمای اصفهان در تلاشند تا نگذارند امتعه اروپایی به فروش برسد. و به خریداران مهم ایرانی اخطار کرده اند که در مدت چهار ماه محاسبات خود را با تجارتخانه های اروپایی قطع کنند. و در ادامه از وزیر خارجه ایران می خواهد که ایشان احکامی را به کارگزاران اصفهان صادر کرده و از اقدامات فتنه انگیز این اشخاص جلوگیری کند.»

همچنین راه اندازی این شرکت با واکنش منفی سفارت انگلیس مواجه گردید. سفیر انگلستان در نامه‌ای می نویسد: «از قرار اطلاعاتی که از اصفهان می‌رسد علمای آنجا بر ضد تجارت خارجه می‌باشند. علمای مزبور نه به ملاحظه تعصب مذهبی بلکه صرفه شخص به معیت بعضی رؤسای تجار که در شرکت اسلامیه شریک می‌باشند، سعی بلیغ در فروش امتعه خود و رد مال التجاره خارجه دارند... بلکه در مساجد و سایر نقاط علناً می‌گویند که مردم نباید امتعه خارجه را بخرند.» یکی از نشریات انگلیس هم در واکنش به تاسیس این شرکت نوشت: «معلوم می‌شود ایرانیان اندک اندک از خواب غفلت بیدار شده و قدر و اهمیت تجارت خاصه تجارت شرکت را نیکو دانسته و چیزی که در این شرکت اهمیت دارد این است که علمای این ملت در آن شرکت دارند و مشوق اند و اگر این شرکت معتبر شود سکته بزرگی به تجارت انگلیس در اصفهان بلکه در خلیج فارس وارد آید و باید تجار، نوعی رفتار کنند که در آینده بازار تجارت شان از رونق نیفتند و الّا بزودی باید منتظر خبر بود که بازار تجارت ما در اصفهان بسته شود».

شركت اسلاميه علي‌رغم موفقيت‌هاي به دست آمده، به دليل بي‌برنامه بودن و عدم حمايت توليدكنندگان داخلي و همچنين كارشكني‌هاي برخي عناصر سودجو و منفعت‌طلب راه سختي را پيمود، ولي با اين حال مدت زماني دوام آورد و به مبارزه با مصرف‌گرايي و نفوذ كالاهاي وارداتي پرداخت.