به گزارش خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس، احمد بن محمد بن فهد اسدى حلى معروف به «ابن فهد حلی»، فقیه، محدث و عارف کامل قرن نهم هجرى در سال 757 هجرى قمری به دنیا آمد.‏

او یکی از بزرگان علماى امامیه در قرن هشتم و نهم هجرى به شمار می‌رفت و جامع کمالات ظاهرى، باطنى، علم، عمل و دربردارنده معارف عقلى و نقلى بود.

ابن فهد حلی، غیر از علامه حلی (حسن بن یوسف حلی) و محقق حلی (جعفر بن حسن حلی) است و نباید با این دو عالم بزرگوار اشتباه گرفته شود.

بهترین معرف مقامات باطنى او، آثار و تألیفات باقى مانده از اوست که حکایت از مقامات باطنى و معنوى آن عالم ربانی مى‏کند.

گر چه «ابن فهد» در علوم مختلف از جمله فقه و تاریخ و کلام و غیر این‌ها تألیفاتى دارد، اما نام او تداعى‌کننده عرفان و سیر و سلوک و زهد و تقواست و بیشتر به ‏این صفات شهرت دارد.

 

 

 

* کلام بزرگان‏ درباره «ابن فهد حلی»

آیت‌الله سید محمدباقر خوانساری

آیت‌الله خوانساری صاحب روضات الجنات مى‏نویسد: «عالم عارف پر از اسرار، کاشف اسرار فضائل، جمال الدین ابوالعباس احمد بن شمس الدین محمد بن فهد اسدى حلى، در اثر شهرت و اعتبار، بى‏نیاز از توصیف و تعریف است. وى جامع معقول و منقول، فروع و اصول ظاهرى و باطنى و علم و عمل است. او از شاگردان شهید اول و فخر المحققین است...».

علامه میرزا علی آقا قاضی

علامه میرزا على آقا قاضى - استاد عرفان علامه طباطبائى و بسیارى دیگر از بزرگان – درباره‌اش چنین فرموده است: سه نفر در طول تاریخ عارفان به مقام «تمکن در توحید» رسیده‌اند: سید بن طاووس، احمد بن فهد حلى و سید مهدى بحرالعلوم.

علامه سید محمدحسین طباطبایی

علامه حسن‌زاده آملی می‌نویسد: مرحوم استاد ما علامه حاج سید محمد حسین طباطبائى، مرحوم سید بحر العلوم و ابن‏ فهد صاحب عدّة الداعى و سید بن طاووس صاحب اقبال را از کمّل مى‌دانست و مى‌‏فرمود: اینها کامل بودند.

علامه حسن زاده آملی 

همچنین علامه حسن زاده آملی درباره کتاب‌های دعا و اذکار اهل بیت علیهم‌السلام، ترتیب درسی و کلاسیک برای حوزه‌های علمیه ارائه داده است که یکی از آنها کتاب ابن فهد حلی است.

آیت‌الله حسن‌زاده آملی در این‌باره می‌نویسد: امید آنکه در حوزه‏هاى علمیه، صحف ادعیه و اذکار که از ائمه اطهار ما صادر شده است و بیانگر مقامات و مدارج و معارج انسان است از متون کتب درسى قرار گیرند، و در محضر کسانى که زبان فهم و اهل دعا و سیر و سلوکند و راه‏یافته‏اند و راه نمایند، درس خوانده شوند. مثلا به ترتیب اول «مفتاح الفلاح شیخ بهائى»، و پس از آن «عدة الداعی ابن‏ فهد»، و بعد از آن «قوت القلوب ابو طالب مکى»، و سپس «اقبال سید بن طاوس»؛ و در آخر انجیل اهل بیت و زبور آل محمد (ص) «صحیفه سجادیه»، در عداد کتب درسى درآیند که نقش خوبى در احیاى معارف اصیل اسلامى است.

میرزا حسین نوری

میرزا حسین نورى درباره ابن فهد مى‌نویسد: صاحب مقامات عالى در میدان علم و عمل و دارنده خصال روحى و باطنى‌اى که در کمتر انسانى یافت مى‌شود، جمال الدین احمد بن فهد حلى ...

محقق تستری

محقق تسترى درباره‌اش فرموده است: شیخ با افتخار جلیل، یگانه کامل، نیک بختى که روشنایى مسلمین و راهنمایى مومنین بود، عالمى که پیشواى به وحدت رسیدگان و دلیر عرصه‌هاى مناظره با مخالفین و دشمنان بود. الگوى عابدان و نادره عارفان و زاهدان، پدر فضایل و نیکی‌ها، جمال الدین احمد بن محمد بن فهد حلى قدس الله روحه...

آیت الله جوادی آملی

آیت الله جوادی آملی می‌نویسد: بعد از ائمه(ع) وقتى علما را بررسى مى‌کنند خیلى فاصله دارد تا نوبت به صاحب جواهر و شیخ مرتضى انـصـارى‌هـا برسد آنچه که در صف مقدم دیده مى‌شود سید بحرالعلوم است، ابن طاوس است، ابن فهد حلى است. اینها کسانى هستند که مدعى‌اند ما شب قدر را شناخته‌ایم. اینها کسانى‌اند که بزرگان فقهاى ما روى عظمت اینها صحه گذاشته‌اند. وقتى شیخ مرتضى انصارى اعلى الله مقامه الـشریف درباره عظمت‌هاى اینگونه از علما صحه مى‌گذارند آنگاه نوبت به دیگران که مى‌رسد یـقـیـنا باید با خضوع بیشترى سخن بگویند.

این چند نفر جزو ستاره‌هاى صدر اول آسمان فقاهتند: سـید بحرالعلوم، ابن طاووس، ابن فهد. اینها که ارتباط تنگاتنگى با ولى عصر ارواحنا فداه دارند، به حضور حضرت مشرف مى‌شوند سخنان حضرت را مى‌شنوند، پیام حضرت را براى مردم نقل مى‌کنند آنها یک راه‌هاى خاص دارند...

* مناظره با اهل سنت‏

«ابن فهد» در مناظره و بحث، تبحر و توانایى ویژه داشت و با برخى از اهل سنت به ویژه درباره مسئله امامت و رهبرى گفت‌وگوها و مناظراتی انجام داد و بر بسیاری از علماى مذاهب اهل سنت غلبه یافت.

«ابن فهد» در مناظره‌‏اى که با حضور حاکم عراق و دانشمندان هم مذهب او تشکیل شده بود تمامى ادله آنان را رد کرده و حقانیت تشیع را به اثبات رساند.

حاکم عراق هم که تحت تأثیر براهین محکم «ابن فهد» قرار گرفته بود مذهب خویش را تغییر داد و به جمع دوستداران اهل بیت پیامبر صلى الله علیهم اجمعین پیوست و خطبه خویش را به نام امیرالمؤمنین علی علیه‌‏السلام و اولاد پاک و معصومش انشاء کرد و در زمره شیعیان مولا امیر المؤمنین علی‌ علیه‌‏السلام درآمد.

این واقعه را چنین گفته‌اند:

در سال 840  قمری در حالى که شیخ کامل حله 84  بهار را پشت سر گذاشته بود از طرف حکمران بغداد میرزا اسپند براى مناظره با علماى اهل سنت به بغداد دعوت شد.

اسپند میرزا پسر قرایوسف از امراى سلطان محمد جلایر بود. او و پدرش دوازده سال بر بغداد و اطراف آن حکومت کردند. اسپند میرزا در سال 836 به حکومت بغداد رسید و در زمان انجام این مناظره چهار سال از ایام زمامدارى‌اش گذشته بود. مجلس مناظره بر پاشد و ابن فهد و عالمان شیعى در یک طرف و بزرگان اهل سنت در طرف دیگر به بحث نشستند. این مناظره‌ها به پایان رفت و ابن فهد حلى توانست حقانیت تشیع را به اثبات برساند. بدین ترتیب اسپند میرزا حاکم بغداد مذهب شیعه را اختیار کرده، سکه به نام دوازه امام زد و مذهب شیعه را مذهب رسمى حوزه حکمرانى‌اش قرار داد.

* کراماتی از ابن فهد حلی

«ابن فهد» روزى در باغ بود که شخصى یهودى وارد شد و گفت: شما مى‌گویید پیغمبرتان گفته عالمان امت من از انبیاى بنى‌اسرائیل برترند؟ احمد بن فهد جواب داد. آرى! یهودى گفت: نشانه این ادعا چیست؟ موساى کلیم، عصا را اژدها مى‌کرد.

در این حال «ابن فهد» نیز بیلى که در دست داشت به زمین انداخت و بى‌درنگ مارى مهیب شد! سپس آن را گرفته دوباره به شکل بیل درآمد. یهودى گفت: شما از این نظر در رتبه آنان هستید (نه برتر از آنان)، ابن فهد گفت: براى موسى چنین خطاب آمد: «لاتخف» یعنی نترس! ولى ما نترسیده، آن را مى‌گیریم.

نقل کرده‌اند که یکى از علما در خواب چنان دید که مجلسى با شکوه بر پاشده و همه عالمان شیعه در آن جمع‌اند ولى «ابن فهد» حضور ندارد. در عالم خواب مى‌پرسد پس ابن فهد کجاست؟ مى‌گویند او در مجلس انبیا مقام گزیده است!

آن عالم بزرگ مدتى بعد پس از دیدار با «ابن فهد» خوابش را براى وى تعریف مى‌کند. آنگاه مى‌پرسد: شما چه کرده‌اید که خلوت‌نشین محفل انس گشته و در مجلس پیامبران جاى گرفته‌اید؟ «ابن فهد» مى‌گوید: آنچه مرا بدان مقام رهنمون شد این بود که فقیر بودم و پولى نداشتم تا به آن صدقه داده، نیازمندى را دست گیرم. از همین رو مقام و آبرویم را صدقه دادم و از موقعیت خویش نیازمند را دستگیرى کردم.

* استادان «ابن فهد»

احمد بن فهد، سال‌ها در مکتب استادان خود علم و معرفت اندوخت و خود را به زیور صلاح و ادب آراست. استادان او در این مدت عبارت بودند از:

1. علی بن محمد بن خازن حایری

2. شیخ احمد بن متوج بحرانی که عالمی بزرگ و عارفی کامل و مفسر و شاعر بوده است.

3. ضیاء الدین ابوالحسن علی بن محمد بن مکی فرزند شهید اول

4. علی بن یوسف بن عبدالجلیل نیلی

5. بهاء الدین علی بن عبدالکریم بن عبدالحمید نسابه که از بزرگترین استادان ابن فهد شمرده‌اند. وی شاعر و عالمی عامل و صاحب مقامات معنوی و کرامات بوده است.

6. سید جمال الدین بن اعرج حسینی

7. فاضل مقداد که از متکلمان بزرگ شیعه است.

8. جلال الدین عبدالله بن شرف شاه

9. حسن بن ابی الحسن دیلمی که عارفی بلند مرتبه و از محدثان والا مقام امامیه بوده است و مشهورترین اثر او «ارشاد القلوب» است. گفته‌اند او در فقه و حدیث و عرفان و سیره نگاری نیز از مردان سرشناس شیعه بوده است.

10. نظام الدین علی بن عبدالحمید نیلی.

* شاگردان «ابن فهد»

«ابن فهد» از بزرگان حوزه حله به شمار می‌آمد و در مدرسه «زعیه» حلقه تدریس داشته و شاگردانی تربیت کرده است. از جمله:

1. ابن طی مؤلف کتاب «مسائل ابن طی» که از شرح حال او چنین به دست می‌آید که وی بیشتر به موجب فزونی معرفت آن بزرگ، شیفته و در خدمت ابن فهد بوده است.

2. ابن عشره: فقیهی وارسته بوده که از حالات روحی او بسیار نوشته‌اند. او در پایان عمر برای خود قبری فراهم آورد و پس از فوت در همان قبر دفن شد.

3. احمد بن محمد بحرانی

4. ابن راشد قطیفی

5. شیخ شمس الدین محمد حولانی عاملی

6. ظهیر الدین بن علی عینائی عاملی

7. شیخ عبدالسمیع بن فیاض اسدی

8. علی بن هلال جزائری که از بزرگترین استادان محقق ثانی بوده است.

9. علی بن فضل بن هیکل

10. سید محمد بن فلاح موسوی حویزی

11. سید محمد نوربخش

12. شیخ مفلح بن حسن صیمری

13. عزالدین حسن بن احمد بن فضل مارونی عاملی

14. شمس الدین بن عزالدین بن ابی القاسم الحسینی.

* تألیفات «ابن فهد» ‏

1. آداب الداعی‏

2. استخراج الحوادث و بعض الوقایع المستقبلة من کلام أمیر المؤمنین علیه‏السلام فیما أنشأه فی صفین بعد شهادة عمار بن یاسر.

«ابن فهد» در این کتاب، برخى از اسرار علوم غریبه مانند خروج چنگیز و پدید آمدن اسماعیل صفوى از کلمات معجزه آمیز امام على علیه‏السلام استنباط و استخراج شده است.

3. اسرار نماز

4. تاریخ ائمه علیهم‏السلام‏

5. التحریر؛ در فقه‏

6. التحصین فی صفات العارفین من العزلة و الخمول بالأسانید المتلقاة عن آل الرسول علیهم‏السلام‏

7. ترجمه الصلاة؛ در بیان معانى، اقوال، افعال و فوائد نماز

8 . تعیین ساعات اللیل و تشخیصها بمنازل القمر

9. عدة الداعی و نجاح الساعی‏؛ این کتاب، از کتاب‌های معروف است که درباره مباحث ان، سخن خواهیم گفت.

10. مصباح المبتدی و هدایة المهتدی‏

11. المقتصر فی شرح إرشاد الأذهان‏

12. الموجز الهادی‏

13. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع‏

14. الموجز الحاوی .... و کتب و رساله‏هاى دیگر.

* کتاب معروف «عدة الداعی» از چه مطالبی بحث می‌کند

«ابن فهد» کتاب «عدة الداعی» خود را این چنین تقسیم کرده:

1. مقدمه: درباره تعریف دعا و ترغیب به آن است. مقدمه که مختصر است بیشتر عنایت به ذکر اخبار «من بلغ» دارد که هر کس حدیثى در استحباب چیزى بشنود و به آن عمل کند ثواب آن را مى‌‏برد، اگر چه پیامبر صلى‏ الله ‏علیه ‏و آله آن را نگفته باشد.

2. باب اول، درباره ترغیب بر دعا است از راه عقل و نقل: در این باب ابتدا دلیلى عقلى بر لزوم دعا کردن بنده آورده، پس از آن روایات پیامبر صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله‏ و سلم و ائمه علیهم‏‌السلام را ذکر کرده است. همچنین آیات قرآن را آورده و بر آنها استدلال نموده است.

مؤلف در بین مطالب، اشکالات متعددى که ممکن است به ذهن انسان خطور کند را مطرح کرده و به آنها جواب‏‌هاى کاملى داده است.

3. باب دوم، درباره اسباب اجابت دعاست: «ابن فهد» در این قسمت، هفت عامل اساسى را مطرح کرده از جمله خود دعا، وقت دعا و... سپس پیرامون هر یک، روایات مربوطه را ذکر کرده است.

4. باب سوم، درباره دعا کننده است: این باب در دو بخش مرتب شده: اول، آنها که دعایشان مستجاب مى‏‌شود. دوم، آنها که دعایشان مستجاب نمى‌‏شود.

5. باب چهارم، درباره کیفیت دعاست، شامل: مقدمات دعا، مانند طهارت و استقبال قبله و...و آداب مقارن دعا مانند تکرار و مخفى کردن دعا و گروهى دعا کردن و ... و آداب بعد از دعا، مانند همیشگى بودن دعا و کشیدن دست به صورت و صلوات فرستادن و ترک گناهان بعد از دعا و ...

همچنین به عنوان خاتمه، بحثى در ریا و عجب با استفاده از روایات معصومین علیهم‏السلام در پایان این باب آمده که بسیار سودمند است و شامل معناى آنها، خطرات، راه علاج و...مى‏شود.

6. باب پنجم، درباره ذکر است: ابن فهد مى‏‌فرماید: حال که فضل و اهمیت دعا بیان شد، بحثى پیرامون ذکر مى‏آوریم؛ زیرا ذکر، تمام فوائد دعا را دارد و قائم مقام آن مى‌‏شود و همان طور که دعا رفع بلا و جلب نفع مى‏کند، ذکر نیز همین خصوصیات را دارا است.

در این باب، «ابن فهد» شرایط و آداب ذکر و انواع آن را بیان کرده و ادعیه مخصوص به اوقات خاص را آورده است.

7. باب ششم، درباره تلاوت قرآن است: «ابن فهد» مى‏فرماید: تلاوت قرآن قائم مقام دعا و ذکر است و تمام فواید آنها را دارد و علاوه بر آنها، چندین مطلب به عنوان برترى قرآن بر دعا و ذکر، بیان کرده است. در پایان این باب نیز، فوایدى از آیات و سور قرآن ذکر کرده است.

8. خاتمه‏، ابن فهد حلى، در خاتمه، اسماء الله الحسنى را با ذکر روایتى از پیامبر صلى ‏الله ‏علیه ‏و آله بیان کرده، پس از آن هر یک از 99 اسم الهى را توضیح مختصری داده و در پایان نکته ظریفى در مورد تکثّر اسماء الهى و یگانه بودن خداوند و وجه جمع این دو بیان نموده است.

این کتاب شریف، بارها‌ به فارسی هم ترجمه شده است. یکی از ترجمه‌ها به نام «آیین بندگی» است.

* وفات‏ ابن فهد حلی

ابن فهد حلى - قدس‏سره - پس از یک عمر پر برکت و سرشار از تلاش خستگى ناپذیر در راه معشوق و معبود و سیر و سیاحت روحى، در سال 841 هجرى قمری، در  حدود سن 84 سالگى در کربلاى معلى، به دیدار معشوق شتافت. قبر شریفش کنار خیمه‏‌گاه واقع شده و کراماتی هم از او نقل شده است.

آرامگاه آن مرد نامى از همان ابتدا مورد توجه مؤمنان و عالمان بود. نقل کرده‌اند آقا سید على طباطبایى از بزرگان علمای شیعه - مؤلف کتاب ریاض المسائل - بر زیارت قبر او مداومت داشته است. اکنون نیز، عام و خاص به زیارت آن مرقد شریف می‌روند.